Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin (UCM) Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin hakkında Ukrayna’dan çocuk kaçırılması olayına karıştığı savıyla “savaş suçu” işlemekten tutuklama kararı çıkarması beklenmedik bir gelişme değil. Uzun vakittir bu tarafta bir hazırlık vardı, biliniyor. Gelişmenin geçen ay Ukrayna Cumhurbaşkanlığı Çocuk Hakları Danışmanı Daria Herasymchuk’un yaklaşık 14 bin Ukraynalı çocuğun kaçırıldığını ileri sürmesinin akabinde gelmesi dikkat cazip olağan.
Ukrayna’da 13. ayına giren savaşla ilgili olarak yapılan birinci memleketler arası “savaş suçu” savı bu. Yalnızca bu manaya da gelmiyor aslında. BM’nin 1948 tarihli Soykırım Mukavelesi uyarınca, ulusal, etnik, ırksal, dini bir kümeye mensup çocukların “zorla öbür bir kümeye nakledilmesi” soykırım aksiyonu olarak kabul edilebiliyor. Yani Rus yetkililere yönelik UCM suçlamaları soykırımı da kapsayabilir.
İddialar yalanlanmadı
Geçtiğimiz yıl ABD’deki Yale Üniversitesi araştırmacıları tarafından hazırlanan bir raporda, Moskova tarafından “siyasi tekrar eğitim” gayesiyle en az 6 bin Ukraynalı çocuğun tutulduğu en az 43 kamp ya da tesis olduğuna vurgu yapılmıştı. Rapora nazaran çocukların bir kısmı Rus aileler tarafından evlat edinilmiş ya da Rusya’da kollayıcı aile yanına yerleştirilmişti. Bu tıp haberlere/iddialara temkinli yaklaşılmasından yanayım lakin Rusya, binlerce Ukraynalı çocuğu Rusya’ya getirdiğine dair haberleri hiç bir vakit yalanlamadığı üzere bunun yetimleri, çatışmalarda terk edilen çocukları korumak için insani bir kampanya olduğunu bile söyledi. Geçtiğimiz Ekim ayında Rusya Devlet Başkanlığı Çocuk Hakları Komiseri Maria Lvova-Belova, Putin’e Mariupol’den kaçırılan bir çocuğu “evlat edindiğini” söylemişti örneğin. Yalnızca Ekim ayı itibariyle toplumsal kurumlardan 2 bin kadar yetim çocuğun Rusya’ya götürüldüğünü, Donbas’tan 350 çocuğun Rusya’nın 16 bölgesinde “koruyucu ailelere” verildiğini açıkça söylemişti Lvova-Belova.
Rusya tanımıyorum diyor, lakin..
Kremlin Putin’e suçlama yöneltilmesinden sonra UCM’nin yargı yetkisini tanımadığına ait bilinen görüşünü bir kere daha tekrarladı. Lakin bu çeşit memleketler arası tutuklama kararlarını tanımayan ya da kaçmaya çalışan kimi figürler yıllar sonra da olsa cezalandırılabiliyor. Yugoslavya’nın emperyal güçlerce parçalandığı 1990’lardaki iç savaşta “savaş suçu” işlemekle yargılanmak üzere 2001 yılında Eski Yugoslavya Memleketler arası Ceza Mahkemesi’ne (EYUCM) iade edilen eski Yugoslavya Devlet Başkanı Slobodan Miloseviç örneği var önümüzde. Sırbistan’ın eski Başbakanı Zoran Djindjic Miloseviç’I Lahey’e teslim etmemesi durumunda ne IMF’den ne de Dünya Bankası’ndan yardım alamayacağı tehdidiyle karşılaşmıştı. Sırp önderler Radovan Karadzic ile Ratko Mladic de 1990’larda Bosna’da işledikleri zulümler nedeniyle 2016 – 2017 yıllarında EYUCM’ye yeniden milletlerarası baskıyla karşılaşan Sırbistan hükümetince teslim edilmişti.
Putin tutuklanır mı?
Tabii merak edilen şu: Putin işlediği sav edilen hatalardan dolayı tutuklanabilir mi? Yargılanma mümkünlüğü düşük lakin imkansız değil. Şunları anımsamakta fayda var: UCM’nin yargı yetkisi Roma Statüsünü onaylayan ülkeleri kapsıyor. Örneğin Ukrayna Roma Statüsüne taraf değil. Fakat, Memleketler arası Ceza Mahkemesi’ne kendi topraklarında işlenen kabahatleri soruşturma hakkı verdi. Toplam 123 devlet Roma Statüsü’ne üye, münasebetiyle UCM tarafından çıkarılan yakalama buyruklarına dikkat etmek zorunda kalacak bu ülkeler. Çin, Hindistan, Belarus, Türkiye, Kazakistan statüyü imzalamamış ya da onaylamamıştır. Rusya da ABD üzere statüyü imzalamış lakin daha sonra imzasını geri çekmişti.
Bu durumda Roma Statüsü’nü imzalamış ülkelere seyahatleri sırasında Putin’in tutuklanması mümkünlüğü türel olarak var olağan. Ayrıyeten Putin ileride bir hükümet değişikliğinin akabinde Lahey’e teslim edilebilir. Putin’siz bir Rus hükümeti milletlerarası baskılar sonucu Putin’i UCM’ye iade eder.
Ancak Devlet Başkanı olduğu sürece bu epey güç. 2021’de çıkarılan bir yasa, iki kere daha başkanlığa aday olmasına imkan tanıdığı Putin’in iktidarını 84 yaşına gireceği 2036’ya kadar uzatıyor. Ayrıyeten Rusya’da aranan savaş suçlularının UCM’de adalet önüne çıkarılması, Moskova’nın mahkemenin kurucu Roma Statüsü’nü imzalamamış olması nedeniyle pek de kolay görülmüyor.
Amaç en tepedekiler
Putin’in mahkemeye çıkma ihtimali çok düşük olsa da, Kremlin’e yöneltilen iki spesifik suçlama, yani “çocukların zorla götürülmesi” ile sivil altyapıya yönelik akın buyrukları emir komuta zincirinin en zirvesindekileri yakalamayı amaçladığı için değerli. Bu, üst seviye önderlerle direkt bir temas aslında. Aslında UCM’nin temel emeli da bu. İşlendiği argüman edilen kabahatlerin işlenmesi buyruğunu verenleri, yani zincirin en zirvesindekileri adalet önüne çıkarmak.
UCM’nin çoklukla siyasi kararlar veren bir mahkeme olduğunu gözardı etmemek tahminen gelişmelere bakarken işimize yarayabilir. Bunu bilelim doğal fakat Rusya’ya yönelik tezlerde gerçeklik hissesi olabileceğini de aklımızda tutalım.
Rusya pür-ü pak değildir, UCM adaleti de “politize olmuş bir adalet”tir.
Olan sivillere (çocuklara) oluyor, gerisi boş.