Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Deprem, Türkiye için derin yaralar açan, unutulmaz acıların tarihin akışında kara bir leke olarak kaldığı bir doğal afet. Lakin önlem alındığı ve sarsıntıya hazırlık yapıldığı takdirde büyük sarsıntılar sırf sismografların kayıtlarında kalabilir. Mutfaktaki birkaç bardağın kırılmasıyla atlatılması mümkün olan sarsıntının can alması ise kuralına uygun yapılmayan ve kâfi mühendislik hizmeti almamış yapılar yükseldikçe ortaya çıkıyor. Pek çok kentsel dönüşüm projesi de, bugünlerde binlerce beşere yuva olan konutların test edilmesiyle başlıyor. Yuvaların zelzele anında ‘mezar’ olup olmayacağını ise çoklukla ‘karot’ testleri belirliyor. Lakin ismi tahminen de hiç duyulmayan bir çekiç var ki tek bir vuruşla duvardaki betonun sırrını açığa çıkarıyor. ‘Schmidt çekici’ diye isimlendirilen bu aleti ve testi, Hitit Üniversitesi Öğretim Üyesi ve Maden Yüksek Mühendisi Prof. Dr. Vedat Deniz Milliyet.com.tr’ye anlattı.
SCHMIDT TESTİ TAM OLARAK NE?
İsviçreli mühendis Ernst Heinrich Wilhelm Schmidt 1948 yılında, gelecekte tartışmalara sebep olacak keşfini açıklamıştı. Beton sağlamlığını pahalandırmak istediği yapıya en ufak bir ziyan vermeden yapılacak test, kolay bir aletin duvardan geri tepme datalarına nazaran, yapının mukadderatı hakkında ipucu veriyordu. İsmini İsviçreli mühendisin soyadından alan Schmidt cazibeli, içindeki yay sayesinde duvara yapıştırıldığında geri tepiyor ve üzerinde bulunan göstergeyle betonun sertliğine ait bir paha veriyor. Son derece kolay bir düzeneği olan bu çekicin mucidi Ernst Schmidt, mesleği boyunca pek çok alanda çalışmalar yaptı. Schmidt, 1961’deki emekliliğinden 1975’teki vefatına kadar bilimsel faaliyetlerine devam etti ve çalışmalarının tanınmasıyla Ludwig Prandtl Yüzüğü, Max Jakob Mükafatı ve Grashof Anma Madalyası da dahil olmak üzere çok sayıda onur ve ödül aldı. Testin güvenilirliği konusundaki tartışmanın kaynağını, Prof. Dr. Vedat Deniz şöyle anlattı:
“İsviçreli mühendis Ernst Schmidt tarafından beton sertliğini test etmek için geliştirilen kolay, tahribatsız ve ucuz bir testtir. Aygıt bir yay kullanır ve geri tepme prensibini kullanarak beton yüzeyin sertliğini ölçer. Betonun geri tepme cazip testlerinin emeli ekseriyetle kabul edilebilir bir kusur içinde yüzey sertliği ile basınç dayanımı ortasında bir ilgi bulur. Lakin çalışmalar geri tepme okumalarının betonun yüzeye yakın özelliklere hassas olduğunu gösteriyor. Bu nedenle basınç dayanımını varsayım etmede testin doğruluğu konusunda kimi kuşkular de yaratıyor. Yüzey sertliğini etkilediği bilinen faktörler ortasında yüzey pürüzsüzlüğü, betonun yaşı, nem içeriği, karbonatlaşma, agrega varlığı, hava boşlukları ve çelik destek varlığı, sıcaklık ve Schmidt çekicinin kalibrasyonu yer alıyor. Bu nedenle bu faktörlerin tesirlerini bilen ve bunları dikkate alabilecek uzman bireylerin Schmidt çekicini kullanması ve sonuçlarını değerlendirmesi gerekir.”
KAROT MU, SCHMIDT Mİ?: İKİSİ BİREBİR ŞEYİ İNCELEMİYOR
Schmidt cazip testi betonda rastgele tahribat yahut hasar bırakmıyor. Ancak günümüzde yapının sağlamlığıyla ilgili en inançlı ipuçlarını veren karot testi, kolonda bir boşluk oluşturuyor. Kolondan alınan 75 mm çaplı karotun akabinde açılan boşluk yapının sağlamlığını bozmayacak gereçlerle tekrar dolduruluyor. Yapı kontrol şirketleri tarafından yapılan testlerde ise en değerli nokta, karot boşluğunun gerçek halde doldurulup doldurulmadığı. Olması gerektiği üzere doldurulmayan boşluk sağlam olan yapının bile, sarsıntı anında ayakta kalma ihtimalini önemli oranda düşürüyor. Prof. Dr. Vedat Deniz yapıdan alınan karotun ayrıntılarından, “Yapı İşleri Genel Müdürlüğü’nün TS EN 13791 standardını baz alarak 29.04.2021 tarihli ve 2021/7 No.lu genelgesi incelenirse; 150-180 m2’lik bir daireden 3 adet kolonundan 75 mm’lik çaplı karot alınması gerektiğinden bahsediliyor. Bu her daire için 3 adet karot örneği uygulaması deney tekniği açısından yetersiz bir sayıdır” diye bahsetti. Prof. Dr. Deniz karot testinden sonra yapılması gerekilen ve ihmal edilen ‘can alıcı’ noktayı ise şöyle açıkladı:
“Kolon ve kirişler farklı vakitlerde döküldüyse, karot testlerinde test kusuru da büyüyor. Üstelik yaklaşık 3 m uzunluğundaki bir kolonun ortasından alınacak bir karot örneğinin tüm kolonu temsil etmesini beklemek de hayalcilik olur. Kolon içerisine beton dökülürken betonun düzgün yerleşmesi yani boşluk bırakmaması için titreşim verilmeli. Bu boşluklu yapıya betonda ‘segregasyon’ oluşumu denir. Lakin beton dökülürken titreşim sürecine kıymet verilmiyor. Bu da kolonun üst yahut alt kısımlarında hava boşluğu yaratarak kolonda zayıflık bölgesi oluşturabiliyor. Düzgün dökülmeyen betonlarda segregasyon oluşumu, kolonun dış yüzeyinde çimento şerbeti nedeniyle gözükmüyor ve iç kısmında da kalabilir. Var olan segregasyon yüzeyde tamirle kapatıldığında da gözükmeyebiliyor. Schmidt cazibeli ile tahribatsız olarak sıvası sıyrılmış kolon yahut kirişlerin her yerinden çok sayıda ölçüm yapmak mümkün oluyor. Böylelikle daha ucuza ve kısa müddette sonuç almak mümkün oluyor. Schmidt çekicinden elde edilen paha bize yaklaşık beton sınıfı hakkında bir fikir veriyor. Bir başka durumda ise kolon yahut kirişlerden karot alındıktan sonra oluşan boşluğa, dayanımı C40-C50 özelliğindeki özel bir karot harcıyla doldurulması gerekir. Bu dolgu süreci, tıpkı diş dolgusu üzere harcın karot boşluğuna kademe kademe doldurulması değerli. Uygun dolgu harcının kullanılması durumda kolon yahut kirişlerden karot alınması bir sorun çıkarmaz. Fakat bu dolgu nitekim uygun materyal ve uygun işleyişle yapılıyor mu çok kıymetli.”
‘BETON GÜÇLÜYSE DAHA ÇOK GERİ TEPER’
Schmidt çekiçleri darbe güçlerine nazaran sınıflandırıldığında 2’ye ayrılıyor. Prof. Dr. Deniz 1’inci çekicin ‘L’ tipi olduğunu ve kayaların dayanımını kestiriminde kullanıldığına, 2’nci çekicin ise ‘N’ tipi olup beton dayanımını iddiasında kullanıldığına dikkat çekti. Prof. Dr. Vedat Deniz çekiçlerin kullanımını ve ayrıntılarını ise, “Test tekniği her iki tipinde de bir yay yardımıyla etki-tepki prensibine nazaran çalışır. Çekiç bir beton test gerecinin yüzeyine bastırıldığında yaylı bir kütle bir pistona yanlışsız özgür bırakılır. Piston yüzeye çarpar ve kütle geri teper. Geri tepme arası, çarpma yüzeyi tarafından emilen toplam güçle orantılıdır. Pistonun geri tepme uzaklığı, direkt aygıt üzerindeki sayısal bir ölçekten okunur ve geri tepme sayısı (R) olarak isimlendirilir. Yani yüksek dirence sahip olan bir beton, Schmidt çekicinin uyguladığı kuvveti daha çok geri tepmesine yol açarken, düşük dirence sahip betonun çekicin darbeyi sönümlemesinde ötürü daha az geri tepemeye yol açacağı prensibine dayanır” diye anlattı.
Prof. Dr. Deniz, konuyu daha kolay bir lisanla anlatmak ismine spor branşları üzerinden, “Bir basketbol alanında top sert yüzeyde kolay kolay sekerken, plaj voleybolundaki kumda topun sekmemesi yahut çok az sekmesi ortasındaki fark üzeredir. Schmidt çekiciyle elde edilen sıçrama pahasına (R) karşı betonun yüzey sertliğini ve münasebetiyle beton dayanımını MPa cinsinden yaklaşık olarak varsayım elde etmekte yaygın kullanılır” diye örnek vererek kelamlarını noktaladı.