Çocukların vakit algısı üzerine yapılan araştırma sayısı nispeten az. Vakti onlar üzere algılamayı öğrenmekse, bizi daha memnun bir insan yapabilir.
Bizim konutta vaktin ne kadar süratli ya da yavaş geçtiğine ait tartışmalar sıklıkla yapılır.
Oğlum, “Zaman en yavaş otomobilde geçiyor!” diyor.
Kızım, “Asla!” diye yanıtlıyor.
“Zamanı yavaş geçiremeyecek kadar çok meşgulüm ancak tahminen hafta sonları kanepede sinema izlerken yavaş geçiyordur” diyor.
İkisi de Noel’in ve doğum günlerinin sonraki günü, bir sonraki kutlamaya kadar 365 gün beklemeleri gerektiğini anladıklarında, bugünün “yavaş” ve kasvetli geçtiği konusunda hemfikirler.
Onların yaşlarında yıllar hiç geçmiyormuş üzere geliyor.
Bu hissi âlâ hatırlıyorum. Sulu oyunlarla, yeni biçilmiş çimlerde hoplayarak geçen yaz tatillerinde, vakit hakikaten yavaş akıyormuş üzere hissettiriyordu.
Farklı vakit algısı
Kuzey İrlanda’daki Belfast Kraliçe Üniversitesi’nde bilişsel gelişim üzerine çalışan Psikoloji Profesörü Teresa McCormack, çocukların ve vaktin çok az çalışılmış bir bahis olduğunu düşünüyor.
McCormack, “Çocukların geçmiş ve gelecek ortasında ne vakit bir ayrım yapabildikleri üzere soruların karşılıklarını hala hakikaten bilmiyor olmamız garip, zira yetişkinler olarak hayatlarımız hakkındaki düşünme biçimimizi bu ayrım yapılandırıyor üzere görünüyor” diyor.
Profesör McCormack. çocukların doğrusal vakit hissini ne vakit kavradıklarına dair net bir bilgi olmasa da, gelişimin nispeten erken periyotlarından itibaren çocukların yemek ve uyku saatleri üzere rutinlere hassas olduklarının bilindiğini söylüyor.
Fakat bunun, yetişkinlerdeki doğrusal vakit hissiyle birebir şey olmadığını vurguluyor.
Çocukların tersine yetişkinler, klâsik saat ve takvim sistemi hakkındaki bilgileri sayesinde, bir olayın gerçekleştiği vakitten bağımsız olarak, aşikâr bir an hakkında düşünme kapasitesine sahipler. Bunda sözcüklerin anlamlandırılabilmesi de rol oynar.
McCormack, “Çocukların, evvel, sonra, yarın ve dün üzere tabirleri kullanarak zamansal lisanı sahiden büsbütün uzman bir formda kullanabilmeleri vakit alır” diyor.
McCormack, vaktin akışına ait anlayışımızın, vakit hassas yargılarda bulunmamız istendiğinde temellendiğini ekliyor: “Bu soruyu olaylar yaşanırken mi yoksa geriye dönük olarak mı soruyorsunuz?”
Birçok kişi için geçerli olabilecek bir örnek veriyor. “Çocuğumun doğduğu andan konuttan ayrıldığı ana kadar geçen vakit, göz açıp kapayıncaya kadar geçmiş üzere gelir. Fakat çocuğunuzu yetiştirirken, tek bir gün bile sonsuzluk kadar uzun görünür.”
Araştırmalar, bir vakit diliminin geçiş mühleti ve suratının insanlarda birbirlerinden farklı bir formda geliştiğini ortaya koyuyor.
Örneğin, altı yaşın altındaki küçük çocuklar bir dersin sınıfta ne kadar süratli geçtiğini kavrayabiliyor üzere görünüyor, fakat yargıları gerçek mühletten çok duygusal durumlarıyla ilişkili oluyor.
Çocukların sürat ve müddet ortasındaki ilişkiyi anladıkları daha sonraki bir evrede bu iki öge birleştirilebiliyor.
Bir de hafıza sorunu var.
Birçok araştırma, vaktin akışına ait tecrübemizin beynimizin anıları nasıl depoladığına ve tecrübeleri nasıl algıladığına odaklanıyor. Bu, Budapeşte’deki Eötvös Loránd Üniversitesi’nde psikoloji doçenti olan Zoltán Nádasdy’yi uzun vakittir büyüleyen bir bahis.
Nádasdy, 1987’de Budapeşte Üniversitesi’nde lisans öğrencisiyken, öbür öğrencileri, çocuklar ve yetişkinler ortasındaki vakit algısı üzerine bir saha çalışması yapmaya ikna etti. Örneğin, bir kaza olduğunda vaktin neden uzuyormuş üzere göründüğünü anlamak istiyordu. Deney kolaydı. Çocuk ve yetişkin kümelerine, her ikisi de bir dakika uzunluğunda iki görüntü gösterdiler ve hangi görüntünün en uzun, hangisinin en kısa hissettirdiğini sordular.
30 yıl sonra, Nádasdy ve takımı deneyi tekrarlamaya karar verdi. Üç farklı yaş kümesine, biri polis ve hırsızları gösteren aksiyon dolu bir görüntü ve oburu de ırmakta kürek çeken insanları gösteren bir görüntü izlettirdiler ve akabinde el hareketleriyle süreyi iddia etmeleri istendi. Sonuç birebirdi. 4 ile 5 yaşındakiler aksiyon dolu görüntüyü daha uzun, sıkıcı olanı ise daha kısa buldu. Yetişkinlerin birçok için durum tam karşıtıydı.
Katılımcıların vakti düz bir çizgide akıyor üzere algılayıp algılamadıklarını anlamak için el hareketlerini kullandılar; üç farklı yaş kümesi da vakti bu formda algıladı.
Nádasdy deneyin, vakti kestirim etmek için bir duyusal organın yokluğunda, insanların diğer yaklaşımlar kullandığını gösterdiğini söylüyor.
“Zamana ait duyusal tecrübemiz hiçbir vakit aracısız oluşmaz, bu da vakitle bağlantılı olduğunu düşündüğümüz bir şeyi ana dahil etmemiz gerektiği manasına gelir” diyor:
“Psikolojide buna sezgisel prosedür denir. Pekala, çocuklar nereye kadar sezebilir? Bunun hakkında ne kadar konuşabilirler?”
Bu gösterge, çocuklar okula başladıklarında, eşzamanlılık ve mutlak vakit kavramlarını öğrenmeye başladıkları için değişme eğilimi gösterir.
“Bize vakit hissini vermez, lakin bu sezgisel teknikleri diğer bir şeyle değiştirir. Okula gittiğinizde bir programınız vardır. Gününüz büsbütün denetim altındadır.”
McCormack, çocuklar için vakit kavramı kelam konusu olduğunda iki faktörün daha devreye girdiğini söylüyor:
“Birincisi, kendilerini denetim etme maharetlerinin yetişkinlerle tıpkı olmaması.
“Daha sabırsız olabilirler ve beklemek onlar için daha güç olabilir. Bu, dikkat müddetleriyle de ilgili olabilir. Bir vakit diliminin akışına ne kadar çok dikkat ederseniz, sizin için o kadar yavaş geçiyor üzere görünür.”
Duygu durumu faktörü
Fransa’daki Clermont Auvergne Üniversitesi’nde psikoloji profesörü olan Sylvie Droit-Volet ve İngiltere’deki Keele Üniversitesi’nde emekli psikoloji profesörü olan John Wearden’ın araştırması, tıpkı şeyin yetişkinlerde de geçerli olduğunu buldu. Bir kişinin günlük ömründe vaktin geçişine dair tecrübesinin, yaşa nazaran değil duygusal durumuna nazaran değiştiğini keşfettiler.
Basitçe söylemek gerekirse, memnunsanız, vakit daha süratli geçer. Üzgünseniz, vakit yavaşlar.
Bunun kıymetli bir örneği, daha fazla gerilim, yapılacak şeylerin azlığı ve yaşlı olmakla bağlı olarak vaktin yavaş geçtiği Covid-19 karantinaları sırasında görüldü.Bu etkiyi bir sinema izleyerek de yaratmak mümkün – dehşet sinemaları izlemek ya da iğrendiğimiz imajlara bakmak, vakti uzamış üzere hissettirebilir.
Başka araştırmalar, ağır saatlerde kalabalık bir trende seyahat yapmak üzere beğenilen olmayan tecrübelerin de, daha konforlu bir seyahatten daha uzun hissettirdiğini gösterdi.
Ayrıca, ABD’nin North Carolina eyaletine bağlı Durham ilçesindeki Duke Üniversitesi’nde makine mühendisliği profesörü olan Adrian Bejan’a nazaran, yaşlandıkça ortaya çıkan kimi fizikî meseleler da vakit yargımızı az da olsa etkileyebilir.
Bejan 1996’da geliştirdiği ‘Yapısal Gelişim Teorisi’ni temel alarak vakit algımızı açıklamaya çalıştı.
Bejan, “Beynimize en çok, retinadan beyne olmak üzere, görme yoluyla bilgi girişi gerçekleşiyor” diyor:
“Beyin, optik hudut yoluyla, bir sinemanın kareleri üzere anlık imgeleri alır. Beyin bebeklikte gelişir ve bu imajları almaya alışır. Yetişkinlikte beden çok daha büyüktür. Retina ile beyin ortasındaki aralık iki katına çıkmıştır, iletim yolları daha karmaşık hale gelmiştir. Ve yaşla birlikte, bozulma yaşanır.”
Bu nedenle, duyusal organlarımızın uyaranlarından yaşla birlikte daha az ‘zihinsel görüntü’ aldığımızı söylüyor. Yani, yetişkin olduğumuzda çocukluğumuza kıyasla bir saatlik vakit diliminde daha az zihinsel manzara aldığımız için bu, zihnimizde vaktin sıkıştırıldığı hissini yaratır.
Zaman algısını neler etkileyebilir?
Yaşa bağlı nörodejeneratif değişiklikler üzerine yapılan çalışmalar, optik hudut gerilemesi ile bilginin işlenme suratındaki yavaşlama ve çalışma belleğinin kapasitesi ortasında bir alaka olabileceğini öne sürüyor. Fakat bunu tam olarak anlamak için daha fazla çalışma yapılması gerekiyor.
Baktığınız şey de vakit algısında rol oynayabilir.
Zaman algısı, gözlemlenen şeyin özelliklerinden etkilenebilir – sahnenin boyutu, akılda kalma kolaylığı ve ne kadar dağınık olduğu. ABD’nin Virginia eyaletindeki Fairfax kentindeki George Mason Üniversitesi’nden psikologların yakın vakitte yaptığı bir araştırma, birinci iki faktörün vakti uzattığını, sahnenin dağınık ve kalabalık olmasının ise süreyi kısalttığını buldu.
Kalplerimiz de beynimize vaktin akışını nasıl algıladığıyla ilgili içsel bir sinyal gönderir; bir olayın ne kadar sürdüğüne dair algımız kalp atışlarımızın ritmine nazaran değişir.
Bu hakikaten vakit algımızda değerli bir rol oynuyorsa, kalp atış suratımızın yaşla birlikte azalma eğiliminde olması tahminen de tesadüf değildir. Kalp atış süratimiz doğumumuzdan sonraki aylarda tepeye ulaşır, yaşlandıkça yavaşlar.
Yaşlandıkça çoğumuza diğer bir şey daha olur; daha fazla rutin devreye girer. Araştırmalar, bir kişi ne kadar fazla vakit baskısı altında, can kahrı ve rutinle yaşıyorsa ve ne kadar anda kalmak yerine geleceğe odaklanıyorsa, vakti o kadar süratli deneyimlediğini buldu.
Şu anda yaptığınız şey, yaşınız ne olursa olsun, vakit algınız açısından şaşırtan olmayan bir halde çok kıymetli. Zihinsel yükümüz arttıkça, örneğin, bir iş iddiamızdan daha uzun sürüyorsa, vakti daha kısa algılama eğiliminde oluruz.
Eğlence dolu iki haftalık bir yaz kampını ele alalım; okul yılınızın tamamından daha fazla akılda kalabilir. Nádasdy, bu yaz kampı anılarının, kısa devirde çokça macera yaşandığı için beyin dokusunun çok daha büyük bir kısmını kaplamasının mümkün olduğunu söylüyor.
McCormack, “İnsanların makul bir vakit diliminde sahiden olanlara dair yargılarının, hatırladıkları yeni şeylerin ölçüsüyle kısmen bağlantılı olabileceğini” söylüyor:
“Örneğin, ileri yaşta bir yetişkinseniz, son 10 yılda hayatında çok fazla büyük değişim olmamış olabilir.”
Ancak olduğunda, bunlar yaz kampı kadar hafızanızda kalacaktır.
Bunun ışığında, yetişkinlerin çocukluk günlerindeki üzere vakti yavaşlatması mümkün mü? Birtakım araştırmalar, fizikî idmanın vakit algımızı yavaşlatmaya yardımcı olabileceğini öne sürüyor, yani yalnızca daha faal olmak işe yarayabilir (Ancak fizikî yorgunluk vakit algımızı kısaltabileceğinden kendimizi fazla zorlamak zıt tesir yaratabilir).
Bejan’ın daha az efor gerektiren diğer fikirleri var.
“Biraz daha yavaşlayın, rutinden uzaklaşmak için kendinizi yeni şeyler yapmaya zorlayın” diyor:
“Kendinize sürprizler ayarlayın. Sıradışı şeyler yapın. Düzgün bir latife mı duydunuz? Bana anlatın! Yeni bir fikriniz mi var? Bir şey yapın. Bir şey söyleyin.”