Ülkenin sevimsiz mahallî seçim gündemi bir yandan devam ederken, öteki yandan emekçi katliamları, bayan cinayetleri, ekokırımlar sürat kesmeden sürüyor. Bırakın insanların kendini gerçekleştirmesini, nefes almanın bile zorlaştığı günlerden geçiyoruz. Topluma ve siyasete tıpkı anda sirayet eden yozlaşma ve vasatlık hepimize bir virüs üzere uygunca tutunmuş. Uygun ve hoş olan kirleniyor, yok oluyor yahut bu topraklardan gidiyor. Tüm bu nefes alınamaz hal içinde üniversiteler ve üniversite öğrencileri de hissesine düşeni almıyor mu? Bir yandan neoliberal eğitim siyasetlerine kapılar sonuna kadar aralanmış, akademik üretim bir sayıya yahut yüzdeye indirgenmiş durumda. Akademide, nicelik ve nitelik ortasındaki fark yok olmuş. Eğitim, sermayeye ucuz personel üretmenin alanı haline getirilmiş. Başka yandan, gericilik hiçbir dirençle müsabakadan eğitim sistemine entegre ediliyor. İlkokullarda din dersi, ortaokullarda peygamberin hayatı, yükseköğretimde aile ömrü dersleriyle gerici unsurlar genç beyinlere nakşediliyor. Fakir ve bilgisiz bırakılmış toplum ayın sonunu getirme ve borçlarını kapatma kaygısındayken, sivil toplum da susturulmuş ve korkutulmuş durumda sembolik hareket ve basın açıklamaları yapıyor. Geriye kalan herkes esasen mahpusta.
TÜM BUNLAR OLURKEN KİMİN UMURUNDA FEMİNİST ARKEOLOJİ?
Öyle demeyin… Bahisle çok ilgisi var. Bugün, üniversitede feminist arkeolojiden bahsetmek bir sıkıntı. Ya sizinle alay ediliyor yahut görmezden geliniyorsunuz. “Akademide taciz var” demek sorun. Büyük bir tabuyu delmeye yeltendiğiniz için cezalandırılıyorsunuz. Daha çok yakın vakitte kendi kurumumda bir erkek öğretim üyesi kendi ailesini (çocuğu da dahil olmak üzere iki kadını) katletti, birine ağır azap uyguladı. Her gün ‘boşanma aşamasındaki’ bayanların katledilişini yahut fizikî, ruhsal şiddete uğramasına şahit oluyoruz. Sokaktaki tacizler, laf atmalar, bakışlar vs. haber konusu bile olmuyor. O kadar kanıksanmış. O kadar doğal! Bu bilgiyle, bu telaş ve endişeyle yaşıyor, karşı cinsle sağlıklı bağlar yaşamaya çalışıyoruz. Kolay değil. Hangi sınıftan yahut eğitimden olursa olsun bayan olan bu kaygıyı bilir.
PEKİ TÜM BU BİTİMSİZ ŞİDDETİN NEDENİ NE? ONU YASAL KILAN NE?
Bu şiddetin nedeni patriyarkal yapı. Yani bayanı nesneleştiren ve köle olarak gören erkek hâkim sistemden bahsediyoruz. Erkeğin ayrıcalıklarla donatıldığı bir yapı bu. O denli ki, erkeğin bunun farkında bile olamayacağı kadar doğal görünen bir yapı. Bu yapının derin bir tarihi var. İşte bu derin tarihin anlaşılması, araştırılması, okunması ve tahlil edilmesi için geliştirilmiş feminist arkeoloji ve/veya toplumsal cinsiyet arkeolojisi o nedenle toplumun gerici, eşitliğe karşı ve erkek hükümran kesitleri tarafından bir tehdit olarak görülüyor.
Tam da o yüzden, bu tarih anlaşılmasın, okunmasın, öğrenciler bunu öğrenmesin ve diğer bireylere yaymasınlar diye daima olarak engellenmeye çalışılıyor. Üniversitelerde çok az öğretim üyesi toplumsal cinsiyet arkeolojisi çalışıyor yahut bu bahislerde lisansüstü tezler yazılmasına sıcak bakıyor. Tüm bunlar yalnızca arkeoloji biliminin çeşitliliğini etkilemiyor, birebir vakitte bayanların eşitlik talebinin toplumsallaşmasını ve bilimsel takviyeleri de engelliyor.
Burada tespit etmemiz lazım gelen iki şey var. Birisi arkeolojinin Türkiye’deki gelişimindeki kimi temel arızalar. Başkası ise günümüzde eşitlik talebinin bastırılmaya çalışılması ve bayan, LGBTQ+ hareketinin kriminalize edilme eforu. Bu ikisinin birbirine güzelce entegre olmasıyla birlikte bayanların eşitlik talebi olan feminist görüşün ve hareketin akademiye sokulmaması üzere bir durumla karşı karşıya kalıyoruz.
ARKEOLOJİ, YAPISAL OLARAK DEVLETÇİ, MİLLİYETÇİ VE PRAGMATİST OLDU
Şimdi Türkiye’deki arkeolojinin genel politik tavrını ele alalım. Arkeoloji, 20’nci yüzyılın başlarında ulus devlet ideolojisinin toplumsal alana yerleşmesi için ortak lisan, geçmiş, kültür argümanlarını güçlendirmek ve Türklerin Anadolu’daki varlığını legal kılmak hedefli desteklenmişti. Birinci başlarda Hititler (o vakit verilen ismiyle Etiler) ile Türkler ortasında dilsel, etnik bağlar keşfedilmeye çalışılmış, yeni başşehir Ankara etrafındaki arkeolojik kazılara ehemmiyet verilmişti. Bu manada Sıhhıye’deki Alacahöyük imgesi rastlantısal değildir. Tıpkı halde, Alacahöyük’ün birinci kazıcısı Hamit Zübeyr Koşay’ın esasen bir Türkolog oluşu da bu tarihî bağlamda mana bulur.
Devlet ideolojisi ile arkeoloji ortasındaki yakınlık vakit içinde biçim değiştirmiş olsa da hala kuvvetlidir.
Bugünkü politik iklimde, arkeolojinin turizmin bir bileşeni ve katkı sağlayanı olarak araçsallaştırıldığını ve bu uğurda arkeolojinin kozmik ölçütlerde bilimsel üretiminden çok onarım ve konservasyon çalışmalarına evriltildiğini, dahası arkeoloji hocalarının da arkeolojinin bilimsizleştirilmesinin gururlu birer neferlerine dönüştüğünü görüyoruz. Kısaca; arkeoloji, yapısal olarak devletçi, milliyetçi ve pragmatist oldu. Birinci vakitlerinde elitizme, sonrasında ise dünyayla teması hudutlu, içine kapalı bir zihniyete teslim edildi. Jenerasyonlar ilerledikçe akademisyenlerin kaliteleri ölçülebilir halde düştü. Ayrıyeten arkeologlar başarılı biçimde değişen politik atmosfere ahenk sağladı. Mesela AKP periyodunda arkeologların –normalde tüketmelerine rağmen- toplumsal medyalarında alkollü içki paylaşımı yapmaması dikkat çekicidir! Bu türlü bir tutumun geçerli olduğu akademik topluluktan yenilikçi, özgün ve ilerici atılımlar beklemek fazla kaçabilir.
Umut Sarıkaya’nın efsane karikatürü. Kuram ve yenilik düşmanı bir bilim kolu bilimsizlikten mustarip olur ve her türlü araçsallaştırmaya açık hale gelir. İkinci olarak arkeolojinin Türkiye’deki bilim geleneği tartışılmalıdır. Feminist arkeoloji yahut toplumsal cinsiyet arkeolojisi deyince neden irkilir bir bilim topluluğu? Yanıtını vereyim: Bunlar hakkında hiçbir şey okumadığı ve bilmediği için.
Türkiye arkeolojisi geneli prestijiyle bir malumatlar arkeolojisidir. Kuramsal yönelimi ise kültür tarihçiliğidir. Arkeolojik objeler birbirleriyle mukayeseli olarak incelenir, rölâtif tarihlendirmeler yapılır.
Kazılardan elde edilen ve tipolojik olarak sınıflandırılan obje kümeleri içinden birbirine benzeyenler tespit edilir ve bu iştirakler bir ‘kültür’ ismi olarak tanımlanır. Gerçek şu ki birçok arkeolojik araştırmanın çıktısı sınıflandırılmış nesnelerin bir dökümü ve izafi tarihlendirmesinden ibarettir. Yorumlar birden fazla vakit bariz olanın ifşası niteliğinde kalır ve arkeoloji makalelerinin sonunda iki cümlelik cılız teklifler olmaktan ileriye geçmezler. Kültür tarihçiliği arkeolojinin tek yapma biçimi olarak lanse edilir ve bu türlü öğretilir.
Türkiye’de birçok akademisyen arkeolog bırakın arkeoloji dışındaki bilim kısımlarıyla ilgilenmeyi yahut kuram üreten disiplinlerle temas kurmayı, arkeoloji içinde değişen teorik tartışmaları bile takip etmez. Teorik arkeoloji birkaç kişinin ilgilendiği ‘boş beleş işler’ olarak görülür. Bu türlü bir bilimsizlik ve cehaletle başa çıkmak kolay mı ey okur?
Kurama yabancı kelam konusu durum, kuram düşmanlığını da beraberinde getirir. O yüzden özgün ve yenilikçi çalışmaların önü acilen tıkanır, topluluk içinde bu türlü ‘aykırı’ duruşlara müsamaha gösterilmez. Malumatçılık tarafından domine edilen akademik ortam kendine benzemeyenleri saf dışı bırakmak için uğraş içine girer. Bunda da birçok vakit başarılı olur. O nedenle tıpkı Collingwood’un tarihçiler için söz ettiği üzere, Türkiye arkeolojisinde, “dar çerçeveli sıkıntılar üzerindeki eşi görülmemiş uzmanlık, geniş çerçeveli meselelerle uğraşmaktaki eşi görülmemiş zayıflıkla” bir ortada görülür. Geçmiş olsun!
Biri feminist arkeolojiden korkuyorsa, eşitlikten korkuyor demektir.
İşte bu iki tespit, bize Türkiye’de feminist arkeolojinin neden gelişemediği istikametinde birtakım ipuçları veriyor. Bir yanda politik konjonktürümüz başka yanda arkeolojinin yapısal problemleri. İstanbul Sözleşmesi’ni yürürlükten kaldıran, LGBTİQ+ bireyleri kriminalize eden, “Türkiye’nin Taliban’ın inancıyla alakalı zıt bir yanı yoktur” diyen bir politik iktidar elbette bayanların eşitlik ve özgürlük gayretine dayanak vermeyecektir.
Feminist arkeolojiden bahsetmek bir yürek haline gelmiş durumda.
Ama bizi özne kılacak şey tam da bu politik ortam içinde alacağımız otantik hal değil mi? Her güne ‘boşanma aşamasında’ katledilen bir kız kardeşimizin haberiyle başlarken, nesneleştirilmiş ve köleleştirilmiş bayanı tarihin ve ömrün dışına iten bir anlayışa nasıl boyun eğeriz? Bir sınıf şuuru üzere toplumsal cinsiyet şuurunu yaymanın, eşitliği talep etmenin ve gece-gündüz sokaklarda olmanın ve en değerlisi kendi kapasitemizi gerçekleştirmenin yollarını aramaya devam etmeliyiz. Bu uğraşın ve eşitliğin toplumsal alanda içselleştirilmesi için feminist arkeoloji dahil tüm toplumsal cinsiyet çalışmalarının hem üniversitelerde hem de akademi dışında yaygınlaşması gerektiğine inanıyorum. Türkiye üzere otoriter, tek adam rejimine sahip ülkelerde bayanlar ve tüm dezavantajlı toplumsal kesitler için yaşama tutunmanın tek yolu gayretten geçiyor. Tarihimizi bilmek, patriyarkayı tanımanın ve bayanın nesneleştirilmesinin farklı usullerini görmenin bir metodu. Feminizm, bayanları ve erkekleri birlikte özgürleştirecek, onları eşit bireyler kılacak fikrin ismidir. Bundan korkulmaz. O nedenle, bilin ki şayet biri feminist arkeolojiden korkuyorsa, o kişi eşitlikten korkuyor demektir. Eşitlik talebini bilmeyenlere ve anlamayanlara aktarmak bizim misyonumuz. Misyonumuzun başındayız!
